هوبره نماد حیات وحش استان یزد و طناز دشت های کویری

هوبره آسیایی
نام علمی: Chlamydotis macqueenii) پرنده ی بزرگی از راسته میش‌مرغ‌سانان است. زیستگاه این پرنده از شبه‌جزیره سینا گرفته تا قزاقستان و مغولستان ادامه دارد.
هوبره پرنده‌ای نیمه‌مهاجر است. پرنده‌هایی که در مناطق سردسیر شمالی‌تر زندگی می‌کنند در فصل زمستان به نقاط گرم شبه‌جزیره عربستان و جنوب ایران و جنوب عراق و بلوچستان و جنوب غرب هند می‌آیند در قرن نوزدهم پرنده‌های راه‌گم‌کرده به‌طور اتفاقی در اروپا حتی در بریتانیا هم دیده می‌شدند. هوبره آسیایی و هوبره آفریقایی در گذشته یک گونه فرض می‌شدند اما اکنون دو گونه مستقل محسوب می‌شوند.
این پرنده زمانی در مناطق کویری و استپی جنوب آسیا بسیار فراوان بود اما شکار بی‌رویه با استفاده از بازهای شکاری، به ویژه بالابان و شاهین معمولی، تفنگ و تله‌گذاری این پرنده را تا آستانه انقراض کامل پیش برد؛ تا اینکه در دهه ۱۹۷۰ تلاش‌های حفاظتی و ممنوعیت شکار در برخی نقاط توانست آن را از انقراض نجات دهد.
هوبره آسیایی از جمله پرندگان نادر و زیبایی است که در مناطق خشک و نیمه‌خشک زندگی می‌کند. این پرنده تک همسر و متعهد به زندگی زناشویی است؛ هوبره نر برای جلب‌توجه جنس ماده رقصی را از خود به نمایش می‌گذارد که به رقص جفت‌گیری معروف است. پرورش جوجه هوبره حدود 35 روز زمان می‌برد و جوجه‌ها تا اوایل پاییز در کنار مادر خود می‌مانند.
این‌گونه بسیار وابسته به پوشش گیاهی خوب به ویژه تعداد زیاد بوته‌ است. یک مطالعه در نقاط استپی ایران نشان داده که محل آشیانه‌سازی در جایی انتخاب می‌شود که تراکم جمعیتی حشرات زیاد باشد.
از خانواده هوبره دو گونه‌ی دیگر نیز در ایران زیست می‌کنند؛ زنگوله‌بال و میش‌مرغ. میش‌مرغ بزرگ‌ترین پرنده خشکی‌زی ایران است.

ویژگی‌های ظاهری
طول بدنش از نوک منقار تا انتهای دم، حداکثر به ۶۵ سانتی‌متر و فاصله دو سر بال آن تا ۱۴۰ سانتیمتر می‌رسد. نر و ماده هوبره شبیه هم هستند، ولی نرها حدود ۱۰ درصد از ماده‌ها بزرگتر می‌باشند. هوبره نر دارای دمی نسبتاً بلند و بالهایی باریک در هنگام پرواز است. دو رشته پرهای زینتی سیاه و سفید در حاشیه گردن دارند که سیاهی آنها در پشت گردن به خوبی مشخص است. در هنگام پرواز آنها را با بدن عمدتاً سفید و نوک بال‌ها سیاه می‌توان تشخیص داد.
این پرنده از میش‌مرغ کوچکتر و از زنگوله‌بال بزرگتر است. از لحاظ ظاهری به بوقلمون ماده شباهت دارد، گردن و دم خرمایی رنگش دراز است.
هنگام پرواز پشت و پوشپرهای بال، به رنگ خاکی یکدست به‌نظر می‌آید. شاهپرهای سیاه بال دارای یک قسمت سفید رنگ در قاعده شاهپرهای نخستین می‌باشد ولی مقدار آن از سفیدی بالهای زنگوله‌بال و میش‌مرغ بسیار کمتر است. آهسته بال می‌زند و بالهایش دراز است.
در پرنده‌های نر دو رشته پرهای زینتی سیاه و سفید در حاشیه گردن دارند که سیاهی آنها در پشت گردن به خوبی مشخص است. زمینه پر و بالشان خاکی رنگ است که در زیر بالها کم و بیش سفید می‌شود. سر و تاجی با رگه‌های سیاه و سفید بر زمینه‌ای خاکی رنگ دارند و بالای دمشان خاکستری با رگه‌های عرضی تیره‌تر است. نرهای نابالغ شبیه ماده به نظر می‌رسند، اما پرهای زینتی حاشیه گردن، اما در ماده‌ها کمتر است.

پراکندگی و زیستگاه
هوبره آسیایی در خاور نزدیک، جنوب فلسطین و بیابان‌های سوریه، عراق، جنوب ارمنستان تا بلوچستان و افغانستان، جزایر شرقی، قناری، شمال آفریقا، عربستان، ترکستان روسیه و در شرق تا مغولستان پراکنده شده‌است. در پاییز و زمستان در اکثر مناطق بیابانی و نیمه بیابانی ایران دیده می‌شود. تخم‌گذاری آن‌ها در استان‌های تهران، کرمان، یزد، شیراز، خراسان رضوی و سمنان نیز گزارش شده‌است.
هوبره‌ها در دشت‌ها، تپه‌ماهورها، ریگ‌زارها، بیابان‌ها و نواحی کویری با بوته‌های پراکنده زندگی می‌کنند.

تولید مثل
هوبره‌ها هنگام ساخت آشیانه و تولیدمثل بسیار حساس‌اند و نسبت به مزاحمت‌های انسانی آسیب‌پذیرند، بنابراین توسعه كشاورزی، جاده‌سازی‌ها و حتی ساخت دكل‌های برق در بیابان تهدیدی برای این پرنده است. پرنده‌ ماده لانه‌ خود را برروی زمین با استتار فوق‌العاده بالا و از گَوَن می‌سازد، آشیانه‌ای کم‌عمق و بدون پوشش. با توجه به رنگ زیبای تخم‌های هوبره و ساخت لانه در نواحی ماسه‌ای یا سنگلاخی با بوته‌های پراکنده روی زمین دیدن آن به‌راحتی امکان‌پذیر نیست. جوجه‌آوری از اواسط اسفند تا اواسط فروردین و با تشکیل قلمرو آغاز می‌شود. هوبره در روند تخم‌گذاری معمولا دو تا سه و به ندرت چهار تخم بیضی کوتاه تا نیمه بیضی کوتاه، صاف، صیقلی، به‌رنگ قهوه‌ای مایل به زیتونی روشن با خط‌وخال‌های قهوه‌ای، قهوه‌ای مایل به قرمز و خاکستری می‌گذارد. بیرون آمدن جوجه‌ها از تخم (تفریخ) حدود ۲۸ روز زمان می‌برد، جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، توانمند و برای تغذیه فقط در چند روز اول وابسته به پرنده ماده هستند؛ پرورش جوجه‌ها حدود ۳۵ روز طول می‌کشد، اما تا پاییز جوجه‌ها با پرنده ماده باقی می‌مانند.

تغذیه
هوبره پرنده‌ای همه‌چیزخوار است و از حشرات و بی‌مهرگان دیگر، دانه و بذر گیاهان و توت‌ها تغذیه می‌کند. در زمان تولیدمثل بیشتر از حشرات و در بقیه سال بیشتر از گیاهان تغذیه می‌کند. آنها آب نمی‌نوشند و تمام آب مورد نیاز خود را از غذایشان به دست می‌آورند. در یک تحقیق مشخص شد میزان قابل توجهی از غذای هوبره‌ها را سوسک‌های شب‌رو تشکیل می‌دهند. هوبره با تغذیه از حشره‌ها و جانورانی مانند مارمولک و قورباغه، به تعادل جمعیت آن‌ها در طبیعت کمک می‌کند. این پرندگان با خوردن بذر گیاهان و دفع آن‌ها در مناطق دیگر، به انتشار دانه گیاهان یاری می‌رسانند.

استفاده از مدفوع برای دفاع از خود
هوبره از پرندگانی است که حتی وقتی احساس خطر می‌کند، ترجیح می‌دهد روی زمین راه برود یا بدود. رنگ بدن هوبره‌ها با رنگ زیست‌گاه آن‌ها تناسب زیادی دارد. به همین سبب، به‌خوبی می‌توانند خود را از دید دشمنان مخفی کنند. اگر در هنگام پرواز، یک پرنده ی شکاری هوبره را تعقیب کند، این پرنده از روش جالبی برای دفاع از خود استفاده می‌کند. هوبره در این حالت، مدفوع چسبناک خود را مانند یک بمب به سمت پرندهی شکاری تعقیب کننده پرتاب می‌کند! این بمب طبیعی، که بسیار چسبناک است، پر و بال پرنده ی شکاری را به‌هم می‌چسباند و مانع ادامه ی پرواز آن می‌شود.

شکار و خطر انقراض
هوبره یکی از پرندگان نادر و ارزشمند حیات وحش کشورمان است که براساس قوانین و مقررات ملی به عنوان گونه در معرض خطر انقراض مورد حفاظت قرار می‌گیرد و در مقیاس جهانی به عنوان گونه‌ای آسیب‌پذیر در فهرست سرخ IUCN به ثبت رسیده است.زنده‌گیری و قاچاق هوبره بالغ، جمع‌آوری تخم و جوجه‌های هوبره در زیستگاه‌های تولید مثل توسط سودجویان و شکار به وسیله قوشبازان از عوامل کاهش جمعیت این پرنده است.
چرای دام یکی دیگر از علل تهدید نسل آنهاست، از آنجا که لانه و تخم‌های این پرنده به رنگ خاک و بر روی زمین است، دام‌های اهلی ‌هنگام چرای روزانه لانه‌ها و تخم‌های موجود در مسیر را تخریب می‌کنند.

تکثیر در اسارت
از دهه ۱۹۹۰ مرکزی برای تکثیر در اسارت این پرنده در عربستان تأسیس شده‌است. این پرنده تنها نوع هوبره است که تکثیر در اسارات آن موفقیت‌آمیز بوده‌است. ابتدا تخم‌ها جمع‌آوری شده و در مرکز پرورش داده می‌شدند اما اکنون این کار با تلقیح مصنوعی پرنده‌های ماده انجام می‌شود امیدواریم که در ایران هم مراکزی جهت تکثیر این پرنده احداث شود و روند انقراض این پرنده کندتر شود.
عوامل دیگر کاهش جمعیت
این پرنده به جز شکار بسیار گسترده با تهدیدهای دیگری هم روبروست. هوبره در زمان آشیانه‌سازی و زاد و ولد نسبت به مزاحمت انسان و دام‌ها بسیار حساس است. گسترش کشاورزی و ساخت جاده‌ها و دکل‌های برق نیز عامل دیگری است که به مرگ بسیاری از هوبره‌ها و تضعیف زیستگاه‌های نیمه‌بیابانی منجر می‌شود.

سخن آخر
این پرنده در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در رده موجودات حساس و آسیب‌پذیر است و در ضمیمه کنوانسیون جهانی از گونه‌های در خطر انقراض محسوب می‌شود که بر این اساس تجارت این پرنده به هرشکلی غیرقانونی است. متاسفانه آنچه که بیشتر از جان این پرندگان ارزش دارد سودی است که از نابودی آن‌ها حاصل می‌شود و تا دیده‌ای بینا نشود و دلی برای برای از بین رفتنشان نسوزد نمی‌شود کاری کرد، تا وقتی صرفا منفعت مالی مطرح است و ارزش در این‌گونه ثروت‌اندوزی تعریف می‌شود، وضعیت به همین شکل خواهد ماند، شاید هم بدتر شود. این ما هستیم که باید خودمان به ارزش این موجودات پی ببریم تا در جهت حفظ و نگهداری آن‌ها بیشتر تلاش کنیم.

مهدیه کرمی کارشناس منابع طبیعی-محیط زیست